Blog: Prosiect Sgrechian a Socian - Haf y gwennol ddu, afonydd a chymuned

Mae Bryn Hall, cydlynydd Sgrechian a Socian (Screams & Streams), yn myfyrio ar y prosiect sydd newydd ddod i ben. Read in English.

Ymchwil dan Arweiniad y Gymuned

Yr haf hwn, daeth aelodau cymunedol o bob cwr o Fiosffer Dyfi ynghyd i arolygu gwenoliaid duon ac iechyd afonydd, fel rhan o brosiect ymchwil gweithredu cyffrous newydd dan arweiniad y gymuned a ariannwyd gan Cymru Wledig LPIP Rural Wales.

Ymchwil gweithredu dan arweiniad y gymuned yw lle mae cymunedau'n penderfynu ar ac yn arwain ymchwiliadau mewn ardal y maent a diddordeb ynddi. Mae'r math hwn o ymchwil yn rhoi cymuned wrth ei chalon ac yn herio'r dulliau 'echdynnu' traddodiadol lle nad yw cymunedau'n gweld canlyniadau eu gwaith yn aml; yn lle hynny, maent yn cymryd dull 'cylchol' i'w ddefnyddio ar gyfer newid cadarnhaol, boed hynny wrth newid polisi, arwain buddsoddiadau yn y dyfodol neu annog newid ymddygiad.

Gwenoliaid duon ac afonydd?

Ar ddechrau'r flwyddyn, galwodd Biosffer Dyfi am geisiadau a daeth dau grŵp cymunedol brwd yn ôl, sef Prosiect y Gwenoliaid Duon Biosffer Dyfi a Lab Dŵr Dyffryn Dyfi. 

Ffurfiwyd Prosiect y Gwenoliaid Duon Biosffer Dyfi yn 2021, gan ddod â phobl ynghyd i helpu i fynd i'r afael â'r dirywiad o 76% mewn gwenoliaid duon yng Nghymru dros y 30 mlynedd diwethaf, tra sefydlwyd Lab Dŵr Dyffryn Dyfi yng ngoleuni'r pryderon cynyddol ynghylch iechyd afonydd ledled y wlad. 

Penderfynodd y ddau grŵp hyn gyfuno eu diddordebau cyffredin i nodi a oedd cysylltiad clir rhwng iechyd afonydd a goroesiad gwenoliaid duon. Ym mis Ebrill 2025, lansiwyd y prosiect 'Sgrechian a Socian'. 

Y prif amcanion oedd grymuso cymunedau lleol gyda'r sgiliau a'r offer oedd eu hangen arnynt i arolygu poblogaethau gwenoliaid duon ac iechyd afonydd ar draws y Biosffer, sefydlu set ddata sylfaenol, monitro newid dros amser, ac archwilio'r cysylltiad rhwng gwenoliaid duon ac iechyd afonydd.

“Mae'r wennol ddu gyffredin yn aderyn gwirioneddol eiconig ac arwyddluniol o haf Prydeinig, ond mae'n dirywio yng Nghymru. …mae wedi bod yn bartneriaeth gyffrous a chynhyrchiol sy'n cynnwys gwirfoddolwyr o'r cymunedau lleol yn ymgysylltu fel gwyddonwyr dinasyddion yn casglu data ar ansawdd dŵr o gyrsiau dŵr sy'n rhedeg i mewn i brif afon Dyfi ac yn cynnal arolygon o wennol ddu.”

Elfyn Pugh - Prosiect Gwenoliaid Duon Biosffer Dyfi

“Mae cysylltu awyr a dŵr - gwennol a afonydd - yn ychwanegu haen arall at ein dealltwriaeth bod pob un yn dylanwadu ar y llall, mae'n dyfnhau ein dealltwriaeth o natur. Fodd bynnag, mae yna hefyd y profiadau personol a chyffredin o gydweithio ar ddiddordeb cyffredin. Gyda phrofiad cyfunol, gwybodus a chyffredin rydym yn cryfhau ein hunain yn unigol ac ar y cyd. Roedd y dull prosiect yn golygu y gallai pobl â gwybodaeth fach neu ddim wybodaeth ddod yn aelod cyfranogol a gwerthfawr o'r tîm.”

Jenny Lampard - Lab Dŵr Dyffryn Dyfi

Y prosiect

Dechreuodd y prosiect drwy bartneru â'r Ganolfan Dechnoleg Amgen (CAT) i ddarparu hyfforddiant profi dŵr ac arolygu cyflym i dros 25 o aelodau'r gymuned. Yn dilyn y cam cychwynnol hwn, recriwtiwyd amrywiaeth o wirfoddolwyr fel gwyddonwyr dinasyddion, gan sefydlu rhwydwaith o dros 45 o aelodau'r gymuned. Gyda chydweithrediad gan dirfeddianwyr ar draws 10 safle gwahanol a phartneriaeth â sefydliadau fel Cymdeithas Pysgodfeydd Dyfi Newydd, roedd y prosiect ar y gweill.

Dros 4 mis, bu gwirfoddolwyr yn arolygu poblogaethau bridio gwennol ddu ym mhob safle, gan gofnodi gweithgaredd nythu a 'phartïon sgrechian' trwy ddefnyddio systemau mewnbynnu data cyhoeddus Cofnod a SwiftMapper.

Gyda phecyn profi dŵr arbenigol a gafwyd trwy'r cyllid, samplodd gwirfoddolwyr ddŵr am awr ym mhob safle bob pythefnos ar hyd afon Dyfi a'i phrif lednentydd o Lanymawddwy ger ei ffynhonnell i'r Borth, gan brofi am dymheredd, pH, nitradau a nodweddion cemegol a ffisegol eraill. Arolygodd y timau hefyd fywyd di-asgwrn-cefn (infertebratau) uwchben ac o dan wyneb y dŵr, trwy ‘gyfrifiadau pwynt’ a samplu ciciau. Roedd samplu ciciau yn cynnwys casglu ac adnabod macroinfertebratau sy'n byw ar wynedb ac yng ngwely'r afon, a bydd llawer ohonynt yn y pen draw yn dod i'r amlwg fel pryfed hedfan. Mae hwn yn ddull allweddol ar gyfer mesur cyflwr cyffredinol iechyd afon.

Canfyddiadau allweddol

Nododd y tîm gyfanswm o 107 o nythod gwennol a 63 o ‘bartïon sgrechian’ ar draws y biosffer. Mae’r poblogaethau nythu mwyaf ym Machynlleth a Cheinws, gyda 17 a 16 o nythod yn y drefn honno. Ni chofnododd Llanymawddwy na Borth unrhyw nythod.

Newyddion addawol a amlygwyd yn yr adroddiad yw bod blychau gwennol yn ffurfio tua 26% o’r nythod a gofnodwyd, gan ddangos y gall blychau fod yn ddewis arall effeithiol yn lle safleoedd nythu naturiol i wennol, yn enwedig lle nad oes unrhyw opsiynau eraill.

Mae’r ymchwil hon yn sefydlu llinell sylfaen hanfodol o safleoedd nythu naturiol ac artiffisial yn y Biosffer, gan dynnu sylw at ba mor werthfawr a chanolog yw mewnbwn cymunedol wrth nodi niferoedd a lleoliadau’r nythod. Gall hefyd fod yn ddefnyddiol wrth nodi ble y gallai fod angen mwy o flychau nythu. Mae’r holl flychau gwennol ym Mhennal er enghraifft wedi’u meddiannu, gan awgrymu y gallai mwy o osodiadau fod yn werthfawr.

“O ganlyniad i'r ymdrech ymroddedig a wnaed gan wirfoddolwyr y prosiect drwy gydol tymor y gwanwyn a'r haf 2025, rydym wedi cael gwell dealltwriaeth o boblogaeth bridio'r wennol ddu yn Nyffryn Dyfi. Bydd y data gwerthfawr a gasglwyd a'i storio ar gyfer y dyfodol ar gronfeydd data SwiftMapper a Cofnod 'Adferiad y Gwennol' yn sail i waith cadwraeth yn y dyfodol yn Nyffryn Dyfi i helpu ein gwenoliaid duon cyffredin. Mae'n debyg y bydd hyn yn cynnwys ceisio cyllid o wahanol ffynonellau i gaffael blychau gwenoliaid duon i'w gosod yn ein cymunedau eang. Dyma'r ffordd fwyaf effeithiol ymlaen i helpu ein poblogaeth wennol ddu sy'n lleihau.”

Detholiad o sylw gan Elfyn Pugh - Prosiect Gwenoliaid Duon Biosffer Dyfi

Datgelodd profion dŵr fod afonydd Biosffer Dyfi yn ymddangos yn eithaf iach, ond yn nodedig o asidig. Dangosodd ymchwiliad pellach fod y dalgylch yn arddangos llawer iawn o asideiddio pridd, yn enwedig mewn ardaloedd o goedwigaeth gonifferaidd, sy'n debygol o effeithio ar yr afonydd, er y byddai mwy o brofion yn werthfawr i ddeall hyn yn well.

Er na wnaed profion metelau trwm fel rhan o'r ymchwil hwn, mae llawer o fwyngloddiau metel segur ledled y rhanbarth, ac efallai y bydd gwerth mewn profion ymhellach yn y dyfodol. Mae hyn yn wir yn enwedig gan fod metelau trwm yn aml yn dod yn fwy bioargaeledd mewn amodau asidig, a gallai hyn gyflwyno problemau i fywyd dyfrol.

Datgelodd canlyniadau samplu ciciau ystod o fywyd diddorol o dan wyneb y dŵr ac amlygodd ystod dda o rywogaethau sy'n sensitif i lygredd yn bresennol yn yr afonydd; fodd bynnag, roedd rhai afonydd yn dal i gael sgôr wael, o bosibl oherwydd amodau asidig.

Beth nesaf…

Gyda safon eithriadol o ymgysylltu cymunedol, mae'r prosiect hwn, a barodd ychydig dros bedwar mis, wedi chwarae rhan allweddol wrth gasglu data, gan gysylltu aelodau'r gymuned â natur ac â'i gilydd. Er nad yw'n bosibl sefydlu perthynas ystadegol rhwng goroesiad y wennol ddu gyffredin ac iechyd afonydd o'r data cyfredol, gallai ymchwil bellach helpu i adeiladu cysylltiadau ecolegol cliriach o arwyddocâd rhwng y ddau. Fodd bynnag, mae gennym set ddata sylfaenol bwysig bellach y gallem ei defnyddio fel man cychwyn ar gyfer ymchwil yn y dyfodol ym Miosffer Dyfi.

“Er bod Sgrechian a Socian yn brosiect seiliedig ar wyddoniaeth, mae ganddo ochr ddynol ddofn iawn iddo hefyd. Efallai na fyddem wedi cysylltu â'r bobl o'n cymunedau fel arall.”

Detholiad o sylw gan Jenny Lampard – Lab Dŵr Dyffryn Dyfi

Mae Sgrechian a Socian wedi dod i ben nawr, ond bydd angen help o hyd ar y Biosffer gydag arolygon yn y dyfodol. Os hoffech chi gymryd rhan neu ddysgu mwy, cysylltwch a ni. 

Darganfyddwch beth arall a ddarganfuwyd yn ystod y prosiect drwy archwilio'r adroddiad llawn yma.

Darllen yr Adroddiad